ફોટાઓ. ખાસ મજબૂત કરેલી ભારતમાં કોંક્રિટ કડિયા ઇમારતો
એ બાબત સમજાઈ જ જવી જોઇએ કે, પૃથ્વીની સપાટી હંમેશાં હલતી રહે છે, બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, ધ્રૂજતી રહે છે. જોકે, આ ધ્રૂજારીઓની તીવ્રતા એટલી નીચી હોય છે કે આપણે મનુષ્યોને તેનો અનુભવ થતો નથી, સિવાય કે ભૂકંપ જેવી ઘટનાઓ બને છે ત્યારે તેની તીવ્રતા વધારે હોય છે.
ભૂકંપો અને આ ધ્રૂજારીઓને સમજવા માટે ભૂકંપ નિષ્ણાતો જે પદ્ધતિઓ અપનાવે છે તેમાંની ધ્રૂજારીઓનું મોજાના સ્વરૂપમાં વર્ગીકરણ કરવાની આ એક પદ્ધતિ છે ભૂકંપ દરમિયાન પૃથ્વીના પોપડા નીચે ઉત્પન્ન થતા આ મોજા તમામ દિશાઓમાં ફેલાય છે. ભૂકંપીય મોજા તરીકે ઓળખાતા આ મોજાનું બે પ્રકારમાં વર્ગીકરણ કરી શકાય છે: 1. પેટાળ અને 2. સપાટી. પેટાળ મોજા પૃથ્વીના પેટાળ દ્વારા ખસે છે, તો સપાટી મોજા થોડોક લાંબો માર્ગ લે છે, કારણકે તેણે સૌપ્રથમ તો તે પૃથ્વીની સૌથી નજીકની સપાટી સુધી પોતાનો માર્ગ બનાવવો પડે છે અને પછી સપાટી મોજા તરીકે આગળ વધે છે. થોડી સરળ શૈક્ષણિક વેબસાઇટો વેબસાઈટ ૧, વેબસાઈટ ૨ જે ભૂકંપીય મોજાની સરળ સમજૂતી પૂરી પડે છે.
સ્ટ્રક્ચરલ ઇજનેરીનું વિજ્ઞાન આ મોજા કઈ રીતે પ્રવાસ કરે છે અને જ્યારે તે અથડાય છે ત્યારે ઇમારત પર તેની કેવી અસર થાય છે તે અંગેનું છે.
છેલ્લા એક વર્ષમાં ઇતિહાસે કેટલાક મહત્વના આફ્ટરશોકસ ધરાવતી બે કમનસીબ ભૂકંપ ઘટનાઓ જોઈ છે.ન્યૂઝીલેન્ડ અને જાપાન જેવા દુર સુધીના સ્થળો સમાચારમાં હતા.ગયા વર્ષે ચીલી જેવા અન્ય સ્થળોએ પણ નોંધપાત્ર નુકસાન જોવા મળ્યું.સ્ટ્રક્ચરલ ઇજનેરો ને શું લાગ્યું અને તે અંગે શું કહેવું છે તે જોઇએ:
ન્યૂ ઝીલેન્ડ (૨૨ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૧)
અમેરિકન સોસાયટી ઑફ સિવિલ એન્જિનીયર્સ (એ.એસ.સી.ઈ) ના સ્ટ્રક્ચરલ એન્જિનીયરિંગ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના પ્રમુખ રોબર્ટો ટી. લીયોન ન્યૂઝીલેન્ડ ના ક્રાઇસ્ટચર્ચમાં બીજો અણધાર્યો ભૂકંપ ત્રાટક્યો ત્યારે ત્યાં હાજર હતા. તેમનો એક રસપ્રદ બ્લોગ છે. સમગ્ર બ્લોગમાં રસપ્રદ વાંચન છે, જેમાં એક ભાગમાં તેમનો ચીલીના ભૂકંપ સાથે સરખામણી નો સારાંશ છે.
તે મારા માટે તદ્દન પણે અલગ હતા, કારણકે મારા મોટાભાગના તાજેતરના સ્મરણો ગત વર્ષે મેં અનુભવેલા ચીલીના મહા ભૂકંપો સાથે જોડાયેલા હતા. ચીલીના ભૂકંપો ધીરેધીરે ‘સર્જાતા’ હતા અને લાંબો સમય ટકતા હતા. જ્યારે આ ભૂકંપ માં તીવ્ર ઉછાળા સાથેના ત્રણ કે ચાર અત્યંત અણધાર્યા,સખત ઉર્ધ્વ અનુભવો સાથેના આંચકાઓ અને સંભવિતપણે ૧૫ કે તેથી વધારે સેકન્ડ ટકતો ન હોય તેવું જણાતું હતું.
જ્યારે ભૂકંપ ત્રાટક્યો ત્યારે સ્ટ્રક્ચરલ ઇજનેર, મિત્ર બાલાજી ટોકીયોમાં તેમની કચેરીની દસ માળ ધરાવતી ઇમારતના ચોથા માળે હતા. એક એવી અંતરિયાળ જગ્યા, જ્યાં સુનામી પહોંચી શકે તેમ નહોતી. કેટલાક દિવસો પછી તેમણે મને સ્કાઈપ જણાવ્યું કે ઘાતકપણે તત્ક્ષણ ત્રાટકેલા પેટાળ મોજાને કઈ રીતે તેમણે સૌપ્રથમવાર અનુભવ્યા.પછી, તેમણે સપાટી મોજા આવવાની રાહ જોઈ હતી. પગ નીચે હચમચતી
***
દસ વર્ષ પહેલા મેં વ્યક્તિગતપણે ગુજરાત, ભારત ભૂકંપ (૨૬ જાન્યુઆરી ૨૦૦૧) અનુભવ્યા હતા, કારણ કે તે અંદાજે બે મિનીટ ટક્યા હતા. તેના વચલા ગાળામાં તેણે મને મારી ઉંઘમાંથી જગાડ્યો અને હું જ્યાં હતો તે ભોંયતળીયા સહિતની બે માળની ઇમારત તે એક લાક્ષણિક રીઇન્ફોર્સ્ડ સીમેન્ટ કોન્ક્રીટ (આરસીસી) કન્ફાઇન્ડ માળખું ધરાવે [અમદાવાદમાં હોસ્ટેલ ઇમારતનું ચિત્ર] છે તેણે આ ઝાટકા આબાદ ઝીલ્યા હતા.સમગ્ર ભારતમાં સંસ્થાગત ઇમારતો માટે આ લાક્ષણિક ડીઝાઇન છે. તેની ડીઝાઇન બનાવતી વખતે અને બાંધકામ વખતે ઇમારતોની હિલચાલને અને અનિશ્ચિતતાઓને ધ્યાનમાં રાખવામાં આવી હોવાનો સંતોષ લઈ શકાય. અન્યથા, જે ઇમારતો માત્ર વિસ્તારને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવવામાં આવી હોય અને વાસ્તવમાં તે ઉભી રહેશે કે કેમ તે ધ્યાનમાં રાખવામાં આવ્યું ના હોય તે ઇમારતો નસીબદાર નહોતી. એમાંની ઘણી ધરાશાયી થઈ ગઈ હતી. એ સમયે અમે વિદ્યાર્થી હતા. આ તમામ અરાજકતા દરમિયાન મારા એક સ્ટ્રક્ચરલ ઇજનેર સહાધ્યાયી મિત્રએ આ ડહાપણભરેલા શબ્દો કહ્યા હતા,
.... ક્યાં તો તમે ઇમારતની ડીઝાઇન એવી ચુસ્ત બનાવો કે કશું જ ના થાય, અથવા એને એટલી સ્થિતિસ્થાપક બનાવો કે તમે તેને ક્યાંય પણ ગમે તેટલી વાળી શકો, આમળી શકો, અથવા તમે તેના જોઇન્ટ્સ એવા સ્થિતિસ્થાપક બનાવો કે ભૂકંપનું બળ કે ગાળો ગમે તેટલાં હોય, અનંત હોય તો પણ, સાંધા ક્યારેય તૂટે નહીં .
***
વેબસાઇટ ૧: http://www.matter.org.uk/schools/content/seismology/pandswaves.html
વેબસાઇટ ૨: http://earthquake.usgs.gov/learn/topics/?topicID=63
