આપત્તિ ની પરિસ્થિતિઓમાં ભારતની મોટાભાગની શાળાઓના મકાનો અને શૈક્ષણિક સંકુલોની નિસરણીઓ જોખમરૂપ જણાય છે, એમાંની ઘણી નિસરણીઓ માળખાકીય રીતે શંકાસ્પદ અથવા તો સલામત માર્ગમાં અવરોધરૂપ જણાય છે.
બ્યૂરો ઑફ ઇન્ડીયનસ્ટાન્ડર્ડ્ર્ઝ દ્વારા (બી.આઈ.એસ) બહાર પાડેલી રાષ્ટ્રીય ઇમારત સંહિતા (નેશનલ બીલ્ડિંગ કોડ –એનબીસી) એસ.પી .૭ ૨૦૦૫ તરીકે પણજાણીતી છે. તેમાં નિસરણીઓ અંગેની કેટલીક શિક્ષાપ્રદ કલમો છે, જે શૈક્ષણિક ઇમારતોને લાગુપડે છે અને સમગ્ર દેશમાં અમલ કરવાને યોગ્ય છે.અમે કેટલીક માહિતી એકઠી કરી છે. તે નીચે પ્રમાણે છે:
Ø ઇમારતમાંથી ચોક્કસ માળ ખાલી કરવાની યોજના (પ્રકાર -૧) માંથી ૨.૫ મિનીટમાં, (પ્રકાર -૨) માંથી ૧.૫ મિનીટમાં, (પ્રકાર -૩) માંથી ૧ મિનીટમા અને (પ્રકાર-૪) માટે કશું નિયત નથી.
Ø દરેક માળ ૧૫ મીટર કરતાં વધારે ઊંચા અને ૫૦૦ ચોરસ મીટર ² ક્ષેત્રફળ કરતા વધારે વિસ્તાર ધરાવતા હોય તેવી ઇમારતો માટે
o ઓછામાં ઓછી બે નિસરણીઓ
o તે બંધ પ્રકારની હોવી જોઇએ
o ઓછામાં ઓછી એક નિસરણી ઇમારતની બહારની દીવાલની બહારની બાજુ હોવી જોઇએ
Øબહારના દરવાજા
o એક પણ એક્ઝિટ દરવાજો ૧૦૦૦ મિમિથી નાનો હોવો જોઇએ નહીં
o એક્ઝિટ દરવાજા બહારની બાજુ ખુલવા જોઇએ
o એક્ઝિટ દરવાજા સીધા નિસરણીઓમાં ખુલવા જોઇએ નહીં, દરેક દરવાજાથી નિસરણી તરફ ખુલતા માર્ગ પર ઓછામાં ઓછો એક દરવાજાની પહોળાઈ જેટલો
લેન્ડિંગ પેસેજ હોવો જોઇએ અને આ પેસેજનું લેવલ જે તે માળના લેવલ જેટલું જ હોવું જોઇશે.
o બહાર જવા માટેના દરવાજા બાજુમાંથી ખુલે તેવા હોવા જોઇએ, જેથી ચાવીનો ઉપયોગ કરવાની જરૂર ના પડે.
Ø જ્યાં કોરિડોર અને પેસેજના માર્ગોમાંથી નિસરણીઓ નિકળતી હોય, તે કોરિડોર અને પેસેજની ઊંચાઈ ૨.૪ મીટરથી ઓછી હોવી જોઇએ નહીં.
Øલોબી, પેસેજ અને નિસરણી જેવા બહાર નીકળવાના તમામ માર્ગો માં તાજી હવાની અવરજવર રહે તેની ખાત્રી પૂરી પાડો.
Øઆંતરિક નિસરણીઓ માટે નીચેની બાબતોની કાળજી લેવાવી જોઇએ
o તે દહનશીલ પદાર્થની બનેલી ના હોવી જોઇએ
o તે સ્વાયત્ત એકમ જેવી, બંધ અને તેમની એક બાજુએ દીવાલ ચણેલી હોવી જોઇએ
o તે લિફ્ટની શાફ્ટની આસપાસ ના હોવી જોઇએ
o તે પોલા, દહનશીલ પદાર્થોની બનેલી ના હોવી જોઇએ
o તેની સાથે ગેસની પાઇપો કે વીજળીના દોરડા જતા ના હોવા જોઇએ.
o એક કલાકનું ફાયર રેટિંગ ધરાવતી હોય તો, તેમાં ડક્ટિંગ હોઈ શકે છે.
o નીચે મુજબનું માપ ધરાવતી હોવી જોઇએ
§ નિસરણીની લઘુત્તમ પહોળાઈ ૧.૫ મીટર
§ પગથીયાની લઘુત્તમ પહોળાઈ ૩૦૦ મિલિમીટર
§ બે પગથીયા વચ્ચેનું મહત્તમ અંતર ૧૫૦ મિલિમીટર
§ દર ફ્લાઇટ દીઠ વધુમાં વધુ ૧૫ પગથીયા
§ હેન્ડરેઇલની ઊંચાઈ ૧.૦ મીટર
§ નિસરણીથી છતનું અંતર એટલે કે હેડરૂમ ઓછામાં ઓછું ૨.૨ મીટર
o નિસરણીમાં લેન્ડિંગ્સ વચ્ચેની ફ્લાઇટની રચના જે તે માળ પર વસતા લોકોની મહત્તમ સંખ્યાને આવરી લે તેવી રહેશે
o આગ લાગવાનું જોખમ ધરાવતી કોઈપણ જગ્યા નિસરણીમાં સીધી ખુલવી જોઈએ નહી
o નિસરણીઓના બહારની તરફના એક્ઝિટ દરવાજા ગ્રાઉન્ડ લેવલે હોવા જોઈએ અને જરૂર પડ્યે સીધા ખુલ્લીજગ્યામાં અથવા વિશાળલોબીમાં ખુલવા જોઇએ
o મુખ્ય નિસરણી જમીન થી ધાબા સુધી સળંગ હોવી જોઇએ
o સળગી જાય તેવું ડેકોરેશન ધરાવતી ના હોવી જોઇએ
o એક્ઝિટના સંકેતો સ્પષ્ટ જોઈ શકાય તેવા હોવા જોઇએ
o પ્રત્યેક માળ દર્શાવેલા હોવા જોઇએ
Ø નિસરણીઓના પ્રેશરાઇઝેશન વિષે કાળજી લેવાવી જોઇએ. આનો અર્થ એવો થાય છે કે આગના ફેલાવાનેઅંકુશમાં રાખવા નિસરણીને અલગ ભાગોમાં વહેંચવામાં આવે છે, તેમ છતાં ધૂમાડા અને ઝેરી વાયુઓનાસંપર્કને કદાચ ટાળી ના પણ શકાય. સુરક્ષિત પેસેજ માટે સંરક્ષિત માર્ગ પર ધૂમાડો અને ઝેરી વાયુઓ ના થાયતે જરૂરી છે. તેથી, બહુમાળી ઇમારતોમાં નિસરણીઓના પેસેજનું પ્રેશર ઊંચુ લાવવા તાજી હવા દાખલ કરીશકાય.
Øબહુમાળી ઇમારતોમાં બાહ્ય નિસરણીઓ ઇચ્છનીય છે અને તેમાં નીચે મુજબની સજ્જતા હોવી જોઇએ:
o તમામ બાહ્ય નિસરણીઓ સીધી જમીન સાથે જોડાયેલી હોવી જોઇએ
o બાહ્ય નિસરણીનું પ્રવેશદ્વાર અલગ હોવું જોઇએ અને આંતરિક નિસરણીઓથી દૂર હોવું જોઇએ
o નિસરણીઓના માર્ગમાં કોઈ દરવાજા કે બારીના શટરથી અડચણ થતી ના હોવી જોઇએ
o ઉપયોગ કરી શકાય તેવી સારી સ્થિતિમાં હોવી જોઇએ
o તેના માર્ગમાં કોઈ અડચણો ના હોવી જોઇએ
o બાહ્ય નિસરણીઓ બિન-દહનશીલ પદાર્થોની બનેલી હોવી જોઇએ અને તેના તરફ જતા કોઈ પણ પ્રવેશદ્રાર પરઅગ્નિશામકો હોવા જોઇએ
o ફાયર એસ્કેપ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી કોઇપણ બાહ્ય નિસરણી ક્ષિતિજથી ૪૫ ડીગ્રી કરતા વધારે ખૂણો ધરાવે તે રીતેમૂકાવી જોઇએ
o કેટલાક માપ
§ લઘત્તમ પહોળાઈ = ૧૨૫૦ મિલીમીટર
§ પગથીયાની લઘુત્તમ પહોળાઈ = ૨૫૦ મિલીમીટર
§ બે પગથીયા વચ્ચેનું મહત્તમ અંતર = ૧૯૦ મિલીમીટર
§ દર ફ્લાઇટ દીઠ વધુમાં વધુ ૧૫ પગથીયા
o ગોળાકાર નિસરણી લગાડી શકાય, પરંતુ તે
§ ૯ મીટર કરતા ઊંચી ના હોય તેવી ઇમારતોમાં લગાવી શકાય
§ ઓછી વહનક્ષમતા માટે ડીઝાઇન કરી હોય
§ ૧૫૦૦ થી ઓછો વ્યાસ ના હોય
§ પર્યાપ્ત હેડરૂમ માટે ડીઝાઇન કરી હોય
ઉપરોક્ત મુદ્દાઓ ભારતીય રાષ્ટ્રીય ઇમારત સંહિતામાંથી સીધા ઉદ્ધૃત કરેલ છે અને તે શૈક્ષણિક ઈમારતો માં સ્થળાંતર માટે સલામત નિસરણીઓ ડીઝાઇન કરવા ઉપયોગી થઇ શકે છે.
આ સંહિતા ની કેટલીક કલમો માં જેમ કે આમાં સુધારા ની જરૂર છે. સુધારા નો કોઈ અંત નથી, અને બીજી આંતરરાષ્ટ્રીય સંહિતા ને ધ્યાન માં રાખીને સંશોધન બાબતે આ માં સુધારો કરી શકાય છે.
